Wanneer we aan Vikingen denken, denken we aan machtige krijgers, stoere zeebonken die reizen maakten om te ontdekken en te veroveren. Maar de Vikingcultuur gaat uiteraard over veel meer dan dat. Ze hebben een hele lijst imposante goden, boeiende tradities en rituelen en kenden een indrukwekkende scheepsbouw.
Een ander woord voor Vikingen is Noormannen en zoals die naam doet vermoeden leefden die in het Noorden, in koude streken dus. In zulke klimaten vinden niet alle planten en kruiden die wij kennen de beste groeiomstandigheden, maar niettemin kennen die streken hun eigen vegetatie.
Vikingen maakten op allerlei wijzen gebruik van kruiden en het is meer dan boeiend in die geschiedenis te duiken en deze beter te leren kennen.
Dagelijkse verzorging
In graven van Vikingen zijn kammen, nagelscharen en pincetten teruggevonden. Dat wijst er op dat ze heel wat waarde hechtten aan hun dagelijkse verzorging en persoonlijke hygiëne. Kruiden speelden daarin een grote rol.
Het nemen van een bad was voor de Noormannen meer dan alleen maar een manier om zich te wassen, het gold ook als een spirituele ervaring. Zo was het bijvoorbeeld een traditie een bad te nemen vóór het plaatsvinden van grote gebeurtenissen, zoals een huwelijk of het ondernemen van een reis of veldtocht. In het badwater werden dan kruideninfusies gemengd, omwille van hun geur maar ook omwille van de symbolische betekenis die sommige kruiden hadden.
Zo zou een bruid die de avond voor haar huwelijk een bad nam met een infusie van lavendel en rozemarijn haar eigen eerbaarheid en zuiverheid benadrukken als ook de zegen van de goden vragen voor een succesvol en vreugdevol huwelijk.
Kamille is een ander kruid dat vaak tijdens het baden gebruikt werd, zowel om de huid als om de haren mee te wassen. Nog een kruid om de haren mee te verzorgen, was kliskruid. Van dit kruid werd namelijk een olie gemaakt om de lange haren van zowel de mannen als de vrouwen mee te behandelen. Ook de baarden van de stoere Vikingmannen werden onderhouden met deze olie.
Kliskruid werd geassocieerd met vastberadenheid en kracht. Een Vikingkrijger die zijn haren en baard met klisolie inwreef vóór de aanvang van de strijd, kon rekenen op de kracht van de natuur en was beschermd tegen zijn vijanden.
Vollemaansfeesten waren eerder kleinschalige vieringen. Voor de Vikingen was de maan bijzonder en werd gedacht magische krachten te bezitten. Deze feesten speelden zich logischerwijze 's nachts af en dienden om zich te verbinden met de spirituele wereld.
Een ander kruid met een grote betekenis voor de Vikingen was brandnetel. Deze plant heeft sterke vezels en werd dan ook gebruikt om kleding van te maken. Stevigheid was echter niet de enige reden waarom brandnetel populair was. Zo geloofden de Noormannen namelijk dat dit kruid hen zou beschermen tijdens hun reizen en tochten.
Tijm en rozemarijn werden dan weer vaak bij zich gedragen of in bedden gelegd om een heerlijke geur te verspreiden. Deze kruiden werden ook geassocieerd met bescherming en welvaart.
Bescherming en oorlogsvoering
Noormannen kennen we als zeevaarders, ontdekkingsreizigers en krijgers en ook hierin speelden kruiden geen onbelangrijke rol.
Zo werd bijvoet vaak in kleding en schoenen genaaid om de dragers ervan te beschermen tegen kwade invloeden en vermoeidheid. Het werd daarnaast ook verwerkt in oliën en pasta's om op de huid aan te brengen. Zo vormde het letterlijk een extra laag die zou beschermen tegen zowel zichtbare als onzichtbare vijanden. Ook werd het verbrand omdat de geur de moed van de krijgers zou aanwakkeren.
Een ander kruid dat vaak verbrand werd vóór een veldslag was wilde tijm. De Vikingen geloofden dat de rook de strijders vastberaden en zelfs onverschrokken zou maken. Het aanbrengen van tijmolie op de borst zou dan weer helpen de innerlijke rust te vinden en zo vol moed en kracht ten strijde te kunnen trekken.
De Noormannen droegen ook dikwijls amuletten bij zich. Vaak werd daar duizendblad in verwerkt, een kruid dat vereenzelvigd werd met onoverwinnelijkheid en onaantastbaarheid. De Vikingen geloofden dat zulke amuletten hen zouden beschermen tegen ernstige verwondingen en indien men toch gewond zou geraken, dat het dragen van een dergelijke amulet het proces van genezing zou kunnen ondersteunen.
Niet alleen staan de Noormannen bekend als moedige en sterke krijgers, er zouden ook strijders geweest zijn die boven zich uit konden stijgen. Deze werden de Beserkers genoemd. Om in een soort trance te geraken zodat men onvermoeid kon blijven doorvechten, werd onder meer gagelbier gebruikt. Een gigantische inname daarvan zou namelijk tot hallucinaties kunnen leiden als ook tot grote woedeaanvallen.
Men kan zich dan de vraag stellen of het kruid gagel of de alcohol daar verantwoordelijk voor was. Volgens sommige bronnen was er ook een combinatie met een bepaald soort paddenstoel of andere ingrediënten nodig om tot die beserker-staat te kunnen komen. De meningen zijn daaromtrent heel uiteenlopend. Alleszins leek het alsof de Beserkers geen angst kenden en als een soort onoverwinnelijke robotten te werk gingen. Ookal kenden ze dus zelf geen angst, ze boezemden die zonder twijfel wel in bij hun vijanden.
De kruiden dienden niet enkel voor de smaak, ze speelden ook een grote rol bij het conserveren van voeding, wat vooral van belang was wanneer men lange zeereizen moest maken of de donkerste winterperiode moest zien te overbruggen.
Volgens de Vikingen moest men niet enkel opletten voor een aanval van fysieke tegenstanders. Men geloofde ook in boze geesten en zwarte magie. Vijanden konden vloeken uitspreken of met de hulp van toverspreuken schade toebrengen, daar was men alleszins beducht voor. Meidoorn kon volgens de Noormannen deze kwade krachten tegenhouden en werd dan ook opgehangen in schepen, huizen of andere gebouwen. Amuletten gemaakt van meidoornhout en gezegend door Völva's, vrouwelijke zieners, werden door de krijgers gedragen ter bescherming.
Verering van de goden
De Noormannen kenden een redelijk complexe religieuze beleving. De goden waren voor Vikingen niet alleen abstracte wezens, een soort geesten die waarden voorstonden en spirituele regels oplegden. Ze hadden ook een directe invloed op het dagdagelijkse leven en het was belangrijk een nauw contact met hen te behouden.
De esboom en de eikenboom werden beschouwd als heilige symbolen die een verbinding konden maken met de levensboom, de Yggdrasil. Deze laatste is volgens de overtuiging van de Vikingen een gigantische boom die de 9 werelden van het universum samenbundelde. Onder die 9 werelden was er de wereld van de goden, Asgard, en die van de mensen, Midgard.
Voor hun offerandes aan de goden gebruikten de Noormannen vaak allerlei kruiden en planten die meestal gecombineerd werden met de bladeren van de es en de schors van de eik. Die werden dan allen gelijktijdig verbrand zodat de rook tezamen met de gebeden de goden in Asgard zou bereiken.
Kliskruid werd geassocieerd met vastberadenheid en kracht. Een Vikingkrijger die zijn haren en baard met klisolie inwreef vóór de aanvang van de strijd, kon rekenen op de kracht van de natuur en was beschermd tegen zijn vijanden.
Veldbies was zulk een plant. Het was een kruid dat geofferd werd aan de godin Freya, de godin van de liefde, vruchtbaarheid en overvloed. Tijdens oogstfeesten werden bundels van dit kruid verbrand om een vruchtbare grond en overvloedige oogst te vragen. Ook werden van deze plant kransen en slingers gemaakt die als decoratie gebruikt werden tijdens vieringen en allerhande feestelijkheden.
Sint-Janskruid werd gebruikt om Balder, de zonnegod, te vereren en hem om bescherming en zegeningen te vragen. Door het kruid te plaatsen binnenin huizen werd de kracht van Balder opgeroepen om het huis te vrijwaren van ongeluk. Door het op te hangen op scheepsmasten of aan de zijkant van boten, kon men de zon en dus de bescherming van Balder meenemen tijdens de reizen.
Brandnetel en duizendblad werden eerder reeds vermeld en spelen ook hier een grote rol. Brandnetel werd geassocieerd met de dondergod Thor die ook een beschermer was tegen kwade invloeden. Offers werden hem gebracht om de mensen te beschermen tegen natuurrampen net zo zeer als tegen vijanden. Meestal werd brandnetel verbrand, maar soms gebruikte men het als een soort van zelfgeseling om de kracht van Thor op te roepen.
Duizendblad werd geassocieerd met visoenen en het doorkrijgen van goddelijke boodschappen. Het werd dan ook geregeld gebruikt door Völva's die, zo werd geloofd, aan de hand van hun visioenen de toekomst konden voorspellen. Het kruid werd gelinkt aan de oppergod Odin, aangezien hij naast de god van de oorlog ook die van de wijsheid was. Offers die aan hem werden gebracht, konden daarom voor inzichten zorgen.
De vrouw van Odin, Frigg, de godin van het huis en de familie, werd aanbeden om gezinsgeluk te bekomen. Het kruid vrouwenmantel werd met haar geassocieerd. Deze plant werd vaak in huis gehouden om bescherming en harmonie binnen het gezin op te roepen. Ook vlas werd aan Frigg gelinkt en speelde een rol in huwelijksceremonies. Vlasbloemen werden in een krans gevlochten voor de bruid om zo aan Frigg te vragen haar geluk en vruchtbaarheid te schenken.
Volgens de legende vloeide de Mjød ook rijkelijk op de feesten van de goden in Asgard, vooral Thor en Odin zouden er verzot op zijn geweest.
Venkelkruid werd dan weer geplant rond huizen en dorpen omdat de geur boze geesten zou afschrikken. De god Heimdall, die de poorten van Asgard bewaakte, zou namelijk reageren op dit kruid en daardoor bescherming bieden aan grenzen, deuren en poorten.
Tenslotte is er nog jeneverbes. Dit kruid speelde een rol bij het ritueel dat als het heiligste en belangrijkste werd beschouwd door de Vikingen: het begrafenisritueel. Het diende om de overledenen te reinigen en te zegenen. De takken en bessen van deze plant werden verbrand. De rook zou de overledene begeleiden en diens ziel beschermen bij de overgang naar de volgende wereld. Het was Odin die doorheen de rook kon reizen en een gids zou zijn voor de doden.
Jeneverbes werd echter niet alleen voor de doden gebruikt. Vrouwen staken het ook vaak in de zakken van hun mannen wanneer die op reis vertrokken, om hen veilig te houden tijdens hun tocht.
Belangrijke vieringen voor de Vikingen
Naast stoere schildmaagden en woeste krijgers waren Vikingen ook echte feestneuzen. Feesten dienden om te eten en te drinken, kortom te genieten van al het mooie dat het leven te bieden had. Maar daarnaast was het ook vaak het moment om bepaalde rituelen uit te voeren die de gemeenschap ten goede moesten komen.
Zo was er het Ostara-feest. Dit stond voor vruchtbaarheid, nieuw leven en wedergeboorte en werd gewijd aan de godinnen Freya en Ostara. Ostara is een iets minder bekende godin die het symbool was voor het ontwaken van de natuur. Zoals reeds gemeld, werd veldbies geassocieerd met Freya. Ostara werd dan weer gelinkt aan vlierbloesem en paardenbloem. Kransen van deze kruiden en bloemen werden op het Ostara-feest gedragen terwijl men danste en zong rond het vreugdevuur. Achteraf werden deze kransen gedroogd en dienden ze als een talisman.
Amuletten gemaakt van meidoornhout en gezegend door Völva's, vrouwelijke zieners, werden door de krijgers gedragen ter bescherming.
Het Blót stond bekend als een heilige ceremonie die meerdere keren per jaar werd gehouden en diende om zowel de goden als de eigen voorouders te eren. Er werden verschillende kruiden tijdens het Blót gebruikt, maar vooral alsem speelde een grote rol. Alsembladeren werden in het vuur gegooid om negatieve energieën te verdrijven en de goden gunstig te stemmen.
Midsommar was een ander belangrijk feest voor de Noormannen. Het werd gevierd tijdens de zomerzonnewende en betekende het hoogtepunt van de zomer. Sint-Janskruid werd op deze langste dag van het jaar geplukt en opgehangen of op het vuur geworpen om zo bescherming te krijgen.
Vollemaansfeesten waren eerder kleinschalige vieringen. Voor de Vikingen was de maan bijzonder en werd geloofd magische krachten te bezitten. Deze feesten speelden zich logischerwijze 's nachts af en dienden om zich te verbinden met de spirituele wereld. Salie werd tijdens deze feesten verbrand om de geest te zuiveren terwijl lavendel verondersteld werd voorspellende dromen te bevorderen.
Het Yule feest is één van de belangrijkste feesten voor de Vikingen en werd gevierd tijdens de winterzonnewende. Het feest stond in teken van de terugkeer van het licht en had als doel de goden gunstig te stemmen gedurende de koude en donkere wintermaanden. Het waren niet zozeer kruiden als wel andere planten die hierbij een grote rol speelden. Dennenbomen, hulst en sparren bleven gedurende de hele winter groen, waardoor hen magische krachten werden toebedeeld. Dit had tot gevolg dat takken hiervan gebruikt werden om de huizen te versieren en bescherming te bekomen.
Kruidenbroden waren een populair gerecht tijdens feestelijkheden bij de Vikingen. Zo werd het bijvoorbeeld tijdens het Yule feest geofferd aan de goden om op die manier een jaar vol voorspoed te vragen. Dit brengt ons uiteindelijk tot het laatste thema: de gastronomie.
De keuken van de Vikingen
De dagelijkse keuken van de Noormannen werd gekenmerkt door eenvoud en voedzaamheid. Het barre klimaat waarin de Vikingen leefden, zorgde niet altijd voor de meest optimale omstandigheden om kruiden te telen, maar toch kwamen ze in grote getallen voor.
De kruiden dienden niet enkel voor de smaak, ze speelden ook een grote rol bij het conserveren van voeding, wat vooral van belang was wanneer men lange zeereizen moest maken of de donkerste winterperiode moest zien te overbruggen.
Omdat de Vikingen zulke bedreven zeevaarders waren, kwamen ze ook in contact met de keukens van andere volkeren en culturen, wat ook hun eigen gastronomie beïnvloedde. Daarbij denken we bijvoorbeeld aan kruidnagel en kaneel. Beiden zijn specerijen die uiteindelijk een rol gingen spelen in de feestmaaltijden van de Vikingen.
Voor hun offerandes aan de goden gebruikten de Noormannen vaak allerlei kruiden en planten die meestal gecombineerd werden met de bladeren van de es en de schors van de eikenboom. Die werden dan allen gelijktijdig verbrand zodat de rook tesamen met de gebeden de goden in Asgard zou bereiken.
Brood was zeer belangrijk voor de Noormannen. Het werd voornamelijk gemaakt van rogge, haver en gerst, maar vaak werd het nog verrijkt met kruiden zoals dille en karwij. Vooral die laatste was erg populair.
Vlees en vis vormde een belangrijke voedingsbron voor de Vikingen. Om het langer te kunnen bewaren, werd het gerookt of gepekeld met kruiden zoals tijm of jeneverbessen. Zowel het vlees, de vis als de groenten werden dikwijls verwerkt in soepen of stoofpotten. Kruiden als laurier en rozemarijn werden daar dan aan toegevoegd. Deze specerijen verspreidden niet alleen een heerlijke geur, maar men geloofde ook dat een stoofpot die uren had geprutteld met deze kruiden energie en moed kon schenken aan al wie er van at.
In de kustgebieden was een gekruide vissoep een echte lekkernij. Deze werd vooral gemaakt met zalm of kabeljauw en kruiden zoals dille, tijm en peterselie. Harald Hardrada, die vaak als de laatste Vikingkoning wordt beschouwd, zou verzot zijn geweest op de gekruide vissoep.
Hij zou er op gestaan hebben elke zeereis af te sluiten met een grote ketel ervan. Hij geloofde dat dit smaakvolle gerecht niet alleen voedzaam was en zijn mannen zou helpen weer op krachten te komen, maar het zou ook de onderlinge banden verder versterken, wat alleen maar voordelen opleverde.
Naast voedsel werden ook verschillende dranken verrijkt met kruiden. Mjød is een beroemde honingwijn van de Vikingen. De wijn werd gemaakt door honing te fermenteren en vaak werden kruiden toegevoegd voor extra smaak, vooral Moerasspirea werd daarvoor gebruikt. Het stond bekend als een krachtige drank die verkwikkend en opwekkend werkte. Volgens de legende vloeide de Mjød ook rijkelijk op de feesten van de goden in Asgard, vooral Thor en Odin zouden er verzot op zijn geweest.
We hebben al een vermelding gemaakt van gagelbier. Dit werd niet enkel in bovenmatige hoeveelheden gebruikt om de beserker-staat te bekomen, maar ook de gewone man en vrouw kon ervan genieten. Gagelbier werd vooral geschonken tijdens feesten en in matige proporties, in plaats van bovenmatige, werd het beschreven als een drankje dat tot helderziende dromen kon leiden. Het kruid werd ook verwerkt in feestmaaltijden, omdat het verondersteld werd de gebruikers dichter bij de goden te brengen.
Conclusie
Kruiden namen een centrale plek in het dagelijkse leven van de Vikingen in. Ze waren een onderdeel van de persoonlijke hygiëne, maar wel met een sterke symbolische en spirituele betekenis. Dit werd vaak afgeleid van hun associatie met de goden, waardoor ze ook onderdeel uitmaakten van vieringen ter ere van deze goden of als offers om de goden om gunsten en bescherming te vragen.
Daarnaast werden ze uiteraard ook gebruik in voeding en dranken, zowel om gerechten smaak te geven als om voeding te conserveren.
De Vikingen kenden alleszins een grote hoeveelheid en verscheidenheid aan kruiden. Ondanks het koude klimaat, konden ze er creatief mee aan de slag en maakten kruiden een cruciaal onderdeel uit van het leven van de Noormannen.
